Corona virüs 1965 yılından beri bilinmektedir. Bu virüs ailesinden SARS- CoV-2 olarak adlandırılan tipi 2019 yılının aralık ayında Çin’in Wuhan şehrinde ilk insanda enfeksiyona yol açtığı bildirilerek COVID-19 salgını olarak adlandırıldı. COVID-19 hastalığı Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) Kasım 2020 verilerine göre Dünya genelinde 50 milyon insanı etkiledi ve 1 milyonun üzerinde insanın bu bulaşıcı virüs (SARS-CoV-2) nedeniyle öldüğü açıklandı.
Son bir yıl içerisinde COVID-19 insanlar üzerindeki etkisi ile ilgili dergilerde 70 bin üzerinde makale yayınlandı. Ancak hala erkek üreme sistemi üzerindeki etkileri konusunda hem çocuk sahibi olma sorunu yaşayan çiftlerin hem de hamile kalmayı planlayan çiftlerin endişelerini giderecek ve sorularını cevap verecek araştırmalar devam etmektedir. Erkek üreme sağlığında COVID-19 hastalığı geçiren erkekler üzerinde yapılan çalışmalardan derlediğim bilgilerle bu konuda soruları yanıtlamaya çalışacağım:
Korona virüs erkekte sperm üretimini sağlayan hormonları ve erkeklik hormonunu etkiliyor mu?
Ma ve ark. yaptığı araştırmada genç yaşta olan 119 COVID-19 geçiren erkekle 273 aynı yaşta virüs enfeksiyonu geçirmeyen erkeğin hormon değerlerini karşılaştırmışlar. Serum erkeklik hormonu değerlerinin kontrol grubuna göre düşük ancak istatistiksel olarak anlamlı olmadığını tespit etmişler. Prolaktin seviyelerinde anlamlı artış görülmüş. İtalya’da Rasterelli ve ark. yoğun bakım ünitesine alınan 31 erkekte yaptıkları çalışmada durumu ağırlaşan erkeklerle bulguların düzelmeye gittiği vakaları karşılaştırmışlar, durumu ağırlaşan ve ölümle sonuçlanan vakaların erkeklik hormonu değerlerinin anlamlı oranda iyileşen erkeklerden düşük olduğunu göstermişler.
İtalya’da 4532 prostat kanseri nedeniyle erkeklik hormonu düşüren ilaçlar kullanan ve kullanmayan aynı kanser hastalığına yakalanan erkeklerde yapılan araştırma erkeklik hormonu düşüren ilaç alanların anlamlı olarak virüsten daha az etkilendiklerini gösterdiler.
-Neden COVID-19 erkekleri daha çok etkiliyor ve enfeksiyon daha ağır seyrediyor?
Erkeklik hormonunun erkeklerin virüse daha fazla sitokin fırtınasına yol açtığı ve daha ağır seyretmesine neden olduğu düşünülüyor. Hastalığın ağır geçmesinde bir diğer hipotez ACE2/TMPRSS2 reseptörlerin kadınlara göre daha fazla oranda olması ve androjen yani erkeklik hormonu yüksekliğinin buna yol açtığıdır. Ayrıca ileri yaş erkeklerde kronik hastalıklar (kalp, damar akciğer hastalıkları) sigara alkol kullanımı gibi alışkanlıkların kadınlara göre daha yüksek oranda görülmesi hastalığın erkeklerde daha çok ölüme neden olmasını açıklayabilir.
Korona Virüs Testisi nasıl etkiliyor?
Virüsün hücre içine girişi ACE2 ve TMPRSS2 reseptörlerinin her ikisinin de olması gerekiyor. Wang ve ark. yaptığı çalışmada ACE2 reseptörleri spermatogonia ve Sertoli/Leydig hücrelerinde bulunduğu, TMPRSS2 reseptörü Spermatogonia ve spermatid hücrelerinde tespit edildi. Liu ve arkadaşları ise TMPRSS2 reseptörünün tubuller içerisinde sperm üreten (spermatogonia) hücrelerinde yüksek ancak ACE2 reseptörünün düşük olduğunu sertoli hücrelerinde ACE2 reseptörünün yüksek diğer reseptörün düşük yoğunlukta bulunduğunu gösterdiler. Her iki reseptöründe aynı yoğunlukta testis içerisindeki hücreler içerisinde olmaması tutulumun az olması ihtimalini düşündürse de reseptörler ile ilgili yapılacak yeni çalışmalara ihtiyaç bulunmaktadır.
Erkeklerde virüsün testis üzerinde etkisini incelemek amacıyla Wuhan Tongji Tıp Fakültesi’nden Xİxiang Ma ve ark. COVID-19 nedeniyle ölen 5 erkek hastanın testislerinde patolojik ve moleküler düzeyde değişimleri araştırdılar. Patolojik değerlendirmede sperm üretiminin gerçekleştiği tubullerde (kanalcıklarda) dejenerasyon ve spermi oluşturan kök hücrelerde (germ hücreler) tamamen kayboldukları ancak sperm üretimine destek veren hücrelerin zarar görmediklerini tespit ettiler. Testiste sperm üreten hücrelerdeki bu hasarı hastanın bağışıklık sisteminin virüse karşı ürettiği savunma hücrelerinin ve salgılarının bu hücrelere zarar verdiği şeklinde açıklıyorlar. Kontrol grubundaki testis örneklerinde çok nadir görülen T ve B lenfositlerin, Makrofajların COVID-19 nedeniyle ölen erkeklerin testislerinde çok yoğun olarak tespit edildi. Bu veriler virüsün hastanın bağışıklık sisteminin aşırı derecede uyararak testiste sperm üreten hücrelerinin yıkımına ve testis dokusuna zarar verdiğini göstermiştir. Moleküler düzeyde yapılan araştırmada interlökin-6 sinyal yolağının ve B lenfositleri aktive eden genlerin baskın olduğu, histolojik bulgularla paralel olarak sperm üretimi ve spermin oluşumunu sağlayan genlerin baskılandığı veya kaybolduğu tespit edilmiştir. Flaifel ve ark. 10 COVID-19 virüs PCR testinde tespit edilen ve ölen 10 erkekte otopside spermatid ve Sertoli hücrelerinde degenerasyon, 2 erkekte mikro-trombüsün yol açtığı hipoksi yani testisin beslenme bozukluğu tespit edildi.
-Korona virüs Semende bulunuyor mu yani virüs cinsel temasla bulaşabilir mi?
9 çalışmanın sadece 1’inde, PCR pozitif olan erkeklerin %16’sının semende virüs varlığı tanı konulduktan ortalama 10 gün içinde alınan örnekte pozitif görülmüş. Diğer 8 çalışmada ise semende virüs varlığı tespit edilmemiş. Zhang ve ark. prostatik sıvıda yaptıkları araştırmada virüs varlığı tespit edilmemiş. Halen semen yoluyla veya cinsel temasla virüs bulaşıcılığı olmadığına inanılsa da IVF merkezlerinde COVID-19 geçirdiği bilinen erkeklerden alınan örneklerin dikkatli bir şekilde test edilmesi ve tam korunma uygulanması tavsiye edilmektedir.
-Koronovirüsün erkek kaynaklı kısırlığa yol açtığı söylenebilir mi?
COVID-19 pandemisi ile birlikte çocuk sahibi olmak isteyen çiftlerde hem doğal yolla gebelik hem de infertilite (kısırlık) tedavilerinde Corona virüs hastalığı ile ilgili endişelerden dolayı bir duraklama yaşandı. Süreç içerisinde hastalığın erkekte ve kadında doğurganlık, üreme organları üzerindeki etkilerini de anlamak için çalışmalarhızla başladı ve halen devam etmektedir. Özellikle bazı erkeklerde COVID-19 teşhisi ile birlikte testislerinde ağrı şikâyeti tespit edildi (bir bildiride %7, diğerinde %14). Bunda virüsün hücre içine giriş yaptığı reseptörlerinin spermatogonia ve Leydig hücrelerinde (ACE2) yine spermatidlerde diğer reseptörün (TMPRSS2) varlığının tespit edilmesi erkekte testisi etkileme olasılığını göstermiştir.
-COVID-19 geçiren erkeklerde tedaviden sonra sperm üretimi normale dönüyor mu?
Holtman ve arkadaşları 18 hastalık geçiren (orta ve hafif semptomlar) erkekteki semen analizi sonuçlarını 14 aynı yaştaki COVID-19 geçirmemiş erkekle karşılaştırmışlar. Total sperm sayısı, hızlı hareketlilik ve sperm konsantrasyonunda düşüklük tespit etmişler. Bir diğer çalışma, Guo ve arkadaşları 23 erkekte yine orta ve hafif semptomu olan erkeklerde semen analizi COVID-19 teşhisinden ortalama 32 gün sonra alınmış. Sperm parametrelerinde düşüklük olmadığı belirtilmiş. Öncelikle çalışmalardaki problem sperm sayısı COVID-19 geçiren ve örnekte sperm azlığı tespit edilenlerde hastalık öncesi değerler bilinmediğinden tam olarak sperm sayılarına virüsün etki edip etmediği kanıtlanamamıştır. Ayrıca hastalık için kullanılan ilaçlarında sperm üzerinde etkisi olabileceğini göz ardı etmemek gerekir.