Kök Hücreden Sperm Elde Etmek Mümkün mü?

Kısırlık, çeşitli etkenlerden dolayı oluşabilen ve dünyada oldukça fazla sayıda kişiyi etkileyen bir sağlık problemidir. Sağlıklı sperm ve yumurta hücrelerinin yoksunluğu nedeniyle, kısırlık tedavisine yönelik geliştirilen tıbbi prosedürler de zaman zaman yetersiz kalabilmektedir. Bu tür durumlar için bilim insanları tarafından yeni bir çalışma başlatılmış ve kök hücreden sperm elde edilip edilemeyeceği değerlendirilmiştir.

Kök hücre nedir?

Kök hücre diye bahsedilen hücreler yani ‘stem cell’ olarak tıpta adlandırılırlar. Kök hücreleri 4 gruba ayırabiliriz: 1-İnsan ya da hayvan embriyonundan elde edilen kök hücreler: embriyonik kök hücreler-Pluripotent kök hücreler olarak da adlandırılır. 2- erişkin bir insan veya hayvanın dokularından elde edilen ‘adult’ kök hücreler olarak adlandırdığımız erişkin kök hücreler vardır. Günümüzde erişkin kök hücreleri yağ dokusu, kemik iliği veya testis dokusundan elde etme başarısı sağlanmıştır. 3- İndüklenmiş erişkin kök hücreler: Erişkin insandan elde edilen kök hücrelerin çeşitli enzimatik uygulamalar ile embriyonik yani pluripotent kök hücrelere geri döndürülmesi sonucu elde edilen kök hücrelere verilen addır. 4- Plasenta veya amniyon sıvısından elde edilen kök hücreler.

Tüm hayvan ve insanlar erkek ve dişi gametlerin birleşmesi sonucu oluşan ‘zigot’ veya döllenmiş yumurtadan dünyaya gelmişlerdir. Zigot daha sonra 2 ve katları şeklinde bölünerek embriyoya dönüşür ve embriyolar 5. güne geldiğinde hücreler zarın iç kısmında birikmeye başlarlar, iç hücre kütlesi (ICM) hücreleri olarak adlandırılırlar.  Bu hücreler insana veya hayvana ait tüm organların hücrelerine dönüşme potansiyeline sahip ‘Pluripotent hücreler’ yani embriyonik kök hücrelerdir. Vücutta kas, sinir, deri hücreleri, yumurta ve spermlere kadar oluşturan tüm hücre tiplerine dönüşebilirler. Pluripotent hücreler fetüslerde veya yetişkinlerde bulunmaz. Bu hücreler embriyodan alınarak, laboratuvarda embriyonun dışında da büyütülüp saklama metotları geliştirilmiştir. Araştırmacılara sunulan ilk pluripotent kök hücre popülasyonu 1998’de insan embriyosundan elde edilmiştir. Birçok ülkede hem yasal düzenlemeler yoluyla hem de etik ve dini nedenlerle embriyoların pluripotent kök hücreleri elde etmek için kullanımı sınırlandırılmış veya yasaklanmıştır.

Kök hücrelerin potansiyel kullanım amaçları:

  • Hasar görmüş doku ve organların tamiri
  • Organların düzgün çalışmayan kısımlarının tamiri
  • Hücrelerdeki genetik bozuklukların araştırılması
  • Bazı hücrelerin nasıl bozularak kanser hücrelerine dönüştüğünün araştırılması
  • Yeni ilaçların güvenlik ve etkisinin test edilmesi

Kök hücreler sperme dönüşebilir mi?

Testis germ hücrelerinin, embriyonik kök hücreleri taklit edebildiği ve vücutta herhangi bir hücre haline geldiği görülmüştür. Spermatogonial hücreler yani spermi üreten ana hücreler ise bir çeşit yetişkin kök hücrelerdir. Erkeklerin yaşam boyu sperm kaynağı bu hücrelerdir. Maruz kaldıkları kimyasal sinyallere bağlı olarak; kalp, kemik, pankreas ve sinir hücreleri de dahil olmak üzere başka herhangi bir hücreye dönüşebildikleri gösterilmiştir.

Bazı bilim adamları testis biyopsilerinden yetişkin kök hücreleri oluşturmak için bir kültür yöntemi geliştirmiştir ve spermatogonial hücreler özelliklerini kaybedip, insan embriyonik kök hücrelerininkilere benzer özellikler kazanmıştır.

İlginizi çekebilir: Testisten Sperm Elde Etme Yöntemleri

Kök hücreden sperm elde etmek mümkün mü?

Pluripotent kök hücrelerinden sperm ve yumurta yapma çalışmaları henüz insanlar üzerinde denenmemiştir. Ancak, 2011 yılında fareler üzerinde pluripotent kök hücrelerinden yapılmış sperm veya yumurtalardan sağlıklı, verimli yavrular oluşturulmuştur.  Böylece bilim adamları kök hücreden sperm elde etmenin mümkün olduğuna dair veriler ışığında araştırmalara devam etmişlerdir.

Kök hücreden sperm elde edebilmek için kritik olan birkaç etken vardır:

Başlangıç hücre tipi:

Embriyo implantasyonundan sonra iç hücre kütlesi epiblast hücrelerine dönüşür. Bu epiblast hücrelerinin bazıları gelişmekte olan embriyodan çıkar ve primordial germ hücrelerine dönüşür. Primordial germler daha sonra cenine geri ulaşır. Sırasıyla yumurta veya sperm haline dönüştüğü yumurtalıklarda veya testislerde ikamet eder. Bazı araştırmacılar, epiblast benzeri hücrelerin üretildiğini bildirmiş olsa da, diğer araştırmacalar epiblast kök hücrelerinin primordial germler yapımında çok etkili olmadığını göstermiştir. Bunun yerine, farelerin embriyonik kök hücrelerinden yeni bir epiblast hücresi türü olan epiblast benzeri hücreyi (Epi-LC) geliştirilmiştir. Bunlar daha verimli bir şekilde primordial germlere, daha sonra yumurtalara veya spermlere dönüşmektedir.

Hücre tipi saflığı:

Pluripotent kök hücreleri spesifik hücre tiplerine dönüştürürken, her hücrenin tamamen aynı tepki vermesini sağlamak zordur. Mutlaka yumurta ve sperm oluşturmayan tümör hücreleri ya da istenmeyen hücre tiplerine yol açabilir. Kök hücrelerin saflaştırılması, istenmeyen hücre tiplerinin çıkarılması için kritiktir.

Olgunlaşma gerekliliği:

Fareler ile yapılan çalışmalarda fonksiyonel olgun yumurtaların ve spermlerin üretilmesi işleminde, kök hücrelerin yumurtalıklara veya testislere nakledilmişti. Yumurtalık veya testisin bu olgunlaşmaya nasıl sebep olduğunu bulmak; laboratuvarda pluripotent hücrelerin olgunlaştırılması için önemli olan invaziv ve riskli prosedürleri en aza indirecektir.

Kök hücreden niçin sperm üretilir?

Kök hücrelerden sperm oluşturmanın yollarını bulmak için birçok neden vardır. Bunlardan en önemlisi kısırlık problemi yaşayan kişilere, bebek sahibi olabilme imkanının verilmesidir.

Kök hücreden sperm elde etme yöntemleriyle; hücre yetmezliği veya kanser tedavisine bağlı oluşan kısırlık, birçok aile ve birey için duygusal olarak yıkıcı bir sorun olmaktan çıkabilir. Erken menopoz yaşayan kadınlarda veya hiç sperm üretimi olmayan erkekler için de bir çözüm olabilir.

Kök hücreden sperm elde etmek riskli midir?

İnsan yumurtalarını laboratuvarda kitlesel olarak üretme olasılığı, bir dizi toplumsal ve etik sorunu ortaya çıkarmaktadır. Kök hücreden sperm elde edilmesi durumunda olası problemler:

  • Kök hücreden sperm üretme tekniğinde iki kadından alınan kök hücrelerle bir bebek üretilebilir. Bir partnerin hücreleri yumurtalara, diğer partnerin hücreleri ise yumurtaları döllemek için kullanılan sperm hücrelerine dönüştürülebilir. Böylece bir bebeğin oluşmasında hiçbir erkeğe ihtiyaç duyulmaz. Ancak kadından elde edilen kök hücreler sadece X kromozomu taşıdığından asla Y kromozomu taşıyan sperm hücresi elde edilemez, doğal olarak hep dişi embriyo gelişecektir, erkek embriyo elde edilemez.
  • Kök hücreler yağ hücreleri, kemik iliği veya başka organlardan elde edilip çoğaltılabilmektedir ve kişilerden izinsiz olarak alınabilen kök hücre kaynakları ile embriyolar oluşturulabilir.

Kök hücreden sperm üretme teknikleri ile ilgili; etik, sosyal ve yasal birçok problem mevcuttur. Yalnızca uzmanlar ve doktorlar tarafından değil, bireyler tarafından da dikkatli bir şekilde ele alınması gerekir.

Kök hücreden sperm üretimi ne zaman uygulanabilecek?

Kısa bir zaman dilimi önce yumurta hücrelerinin yalnızca kadınlar, sperm hücrelerinin ise erkekler tarafından üretildiği gerçeği bilinmekteydi. Ancak kök hücreden sperm elde edebilme yöntemleriyle birlikte, çok uzak olmayan bir gelecekte gamet olarak da bilinen bu özel hücrelerini oluşturmak için vücudun hemen hemen her yerinden alınabilen hücreleri kullanmak mümkün olabilir.

Fareler üzerinde yapılan deneylerin olumlu sonuç vermesiyle birlikte, etik ve yasal sorunları gündeme getiren kök hücreden sperm üretimi insanlar üzerinde uygulanmamaktadır. Klinik olarak kanıtlanmış bir prosedür olmamasının yanı sıra, henüz deneysel bir çalışma olması nedeniyle şu anda bilinen kısırlık tedavileri arasında yer almamaktadır.

Doç. Dr. Emre Bakırcıoğlu
Doç. Dr. Emre Bakırcıoğlu

Türkiye'de özellikle erkek üreme sağlığı üzerinde uzmanlaşmış Üroloji Uzmanı Doç. Dr. Emre Bakırcıoğlu.

Yorum Yapın

E-posta adresiniz yayımlanmayacaktır. Zorunlu alanlar * ile işaretlenmiştir.

Yorum Yapmak İçin Tıklayınız