Kısırlık (infertilite) teşhisi konulmuş çiftlerde, problemlerin yaklaşık %50’si erkek faktörü nedeniyle kaynaklanmaktadır. Erkek kısırlığı vakalarının birçoğunun ise sperm kalitesinin yeterli olmaması sonucunda meydana gelmektedir. Diğer kısırlık sebepleri; anatomik problemler, hormonal dengesizlikler ve genetik bozukluklar gibi bir dizi etkenden oluşmaktadır.
Sperm kalitesinin yeterli olmaması, spermlere ait özelliklerin standart seviyelerin altında olması anlamı taşımaktadır. Sperm morfolojisi olarak da bilinen spermlerin form ve şekil yapıları, döllenmenin meydana gelmesi için önemli bir unsurdur. Spermde şekil bozukluğu, kısırlık problemlerinin yaygın bir nedenidir.
Spermde şekil bozukluğu nasıl belirlenir?
Testislerin aşırı ısınması, toksik (zararlı) kimyasallara maruz kalma, enfeksiyon ve genetik özellikler gibi birçok unsur anormal şekilli spermlere yol açabilir. Spermin şekli, semen analizi sırasında değerlendirilir. Semen analiziyle birlikte mevcut spermin hareketliliği, hacmi, sayısı ve konsantrasyonu da incelenebilir. Sperm hücreleri, analiz esnasında yüzlerce kez büyütülerek izlenir. Şekillerine ve boyutlarına göre her sperm, normal veya anormal olarak puanlanır. Normal ve anormal şekilli hücrelerin yüzdeleri hesaplanır. Anormal şekilli spermler, anormalliğin oluşma yeri ve biçimine göre kategorize edilir.
Sperm morfolojisi nedir?
Sperm morfolojisi; sperminin büyüklüğünü, şeklini ve görünümünü ifade etmektedir. Spermin baş boyutu, gövdenin görünümü ve kuyruğun yapısı; morfolojik özelliklerdendir.
Morfolojik olarak normal bir sperm; oval ve pürüzsüz baş kısmının yanında bulunan gövdeye ve bu kısma tutturulmuş uzun bir kuyruğa sahip olmalıdır. Sperm, baş bölümünün %40 ile %70’ini kaplayan bir akrozom (spermin başında bulunan, yumurta hücresine giriş için kullanılan bir enzim cebi) ile 5-6 mikrometre uzunluğunda ve 3 mikrometre genişliğinde oval şekilli bir başa sahipse normal olarak tanımlanmaktadır. Baş, gövde veya kuyrukta gözle görülür boşluklar olmamalı ve sperm başının yarısından daha büyük sitoplazmik damlacıklar bulunmamalıdır.
Spermde şekil bozukluğu türleri nelerdir?
Normal bir sperm oval şekilli bir başa, sağlam bir gövdeye ve tek bir sarmal kuyruğa sahiptir. Morfolojik özelliği düzgün yapıda olan spermler, düz bir çizgide hızla yüzebilir. Ayrıca; genetik ve kromozom içerikleri de oldukça sağlıklıdır.
Anormal morfolojiye sahip sperm türleri ise şöyledir:
Mikrosefali:
Spermin başının normalden daha küçük olmasıdır. Küçük başlı spermlerin dezavantajı, kusurlu akrozoma veya azaltılmış genetik materyale sahip olmasıdır.
Makrosefali:
Spermin başının normalden büyük olmasıdır. Büyük başlı spermler, genellikle fazladan kromozoma sahiptir ve bu nedenle kadının yumurtasını dölleme konusunda yetersizdir. Makrosefali spermler genetik kusurlardan kaynaklanmaktadır ve bu problem babadan oğula aktarılabilmektedir.
Yuvarlak (globo) başlı sperm:
Spermin baş kısmında bulunan akrozom adı verilen parçanın olmamasıdır. Genetik yapıda bazı genlerle ilgili mutasyonlarla oluştuğu anlaşılmıştır. Bu spermlerin doğal yolla yumurtayı döllemesi mümkün değildir. Mikroenjeksiyon işleminde de döllenme ve gebelik oluşma ihtimali çok düşüktür.
Konik (uzun) başlı sperm:
Baş yapısının oval yerine konik biçimde bulunduğu spermlerdir. Varikosel veya testislerin aşırı sıcaklığa maruz kalması nedeniyle oluşabilir.
Kuyruksuz – kısa kuyruklu sperm:
Kuyruk bölümünün hiç olmadığı spermlerdir. Bu tür sperm hücrelerinin çoğu veya tamamı cansız görünümdedir.
Boyun yapısı deformiteleri ve başı etrafına sarılmış kuyruk deformitesi:
Düz ve uzun olması gereken kuyruğun, bakterilere veya toksinlere maruz kalınmasıyla birlikte sarmal biçimde görünmesidir. Bu tür spermler, kuyrukları zarar gördüğü için yüzememektedir.
Birden fazla parçalı spermler:
Birden fazla baş veya kuyruk kısmı bulunan spermlerdir. Toksik kimyasallara, ağır metallere bağlı olarak oluşabilmektedir.
Normal morfoloji sperm yüzdesi kaç olmalı?
Semen analizi sonucunda sperm şekilleri değerlendirilir ve değişken anormal şekilli spermlerin yüzdeleri kaydedilir. Birçok uzman ve laboratuvar, sperm morfolojisini değerlendirmek için Kruger kriterlerini kullanmaktadır.
İlginizi çekebilir: Sperm Analizi Nedir, Nasıl Yapılır?
Bu kriterlere göre:
- Spermlerin %14 veya daha fazlasının normal morfolojiye sahip olması yüksek doğurganlık olasılığına;
- Normal sperm oranı %4 ile %14 arasında ise doğurganlık oranının azaldığına;
- Spermlerin %0 ile %3 aralığında normal morfolojiye sahip olması ise doğurganlığın son derece zayıf olduğuna işaret etmektedir.
Dünya Sağlık Örgütü’ne (WHO 2010) göre ise normal morfolojiye sahip olan spermlerin %4 ve daha üzeri birimlerde olması gebelik için yeterlidir.
Ancak son yıllarda yapılan araştırmalarda Kruger morfolojik değerlendirmenin doğal yolla gebelik olasılığını düşürmediğine dair birçok yayınlar çıkmıştır. Özellikle aşılama uygulamalarında yapılan meta-analizlerde sperm morfolojik değerlendirmenin gebelik sonuçlarını olumsuz etkilemediği ortaya çıkmıştır. (Effect of Sperm Morphology on Pregnancy Success via Intrauterine Insemination: A Systematic Review and Meta-Analysis.) Günümüzde morfolojik değerlendirmenin önemli bazı yapısal bozuklukların ön plana çıktığı durumlar haricinde öneminin olmadığı kabul görmeye başlamıştır. Sperm analizini yapan merkezdeki Embriyolog tecrübe ve bilgisi sperm yapısını değerlendirmede çok önemli rol oynadığı için merkezlerde farklı sonuçlar çıkabilmektedir. Halen günümüzde standart sperm analizi değerlendirmesi için kalite kontrol sistemi de kurulamamıştır.
Sperm morfolojisi nasıl düzelir?
Bir erkeğin vücudu sürekli olarak yeni spermler üretmektedir. İleri yaşlarda sperm üretimi yavaşlayabilir. Ancak, buna rağmen sağlıklı yaşam tarzı ve doğru beslenme ile gelecekteki spermlerin morfolojik özellikleri iyileşebilmektedir.
- Düzenli egzersiz yapmak
- Erkeklik hormonu içerikli steroid ilaçlar kullanmamak,
- Sigara ve alkol gibi zararlı alışkanlıklardan kaçınmak,
- Tüketilen kafein miktarını azaltmak,
- Sağlıklı kilo aralığını korumak,
- Testislerin aşırı ısıya maruz kalmasını önlemek,
- Stresi azaltmak,
- Dar olmayan pamuklu iç çamaşırları kullanmak,
- Antioksidan bakımından zengin gıdalar tüketmek sperm morfolojisini düzeltebilen faktörlerdir.
Yeni üretilen spermlerin olgunlaşma ve ejakülasyon sürecine geçiş aşaması yaklaşık üç ay sürmektedir. Bu nedenle, diyet veya yaşam tarzı değişikliklerinin olumlu sonuçlarının görülmesi için sürecin tamamlanması beklenmelidir.
